युग्म-शब्द

युग्म-शब्द

हिन्दी के अनेक शब्द ऐसे हैं, जिनका उच्चारण प्राय: समान होता है किन्तु उनके अर्थ भिन्न होते हैं, युग्म-शब्द कहलाते हैं; जैसे—

•     अंब                    –          माता/आम

      अंबु                    –          जल     

•     अंगद                 –          बालि का पुत्र

      अगद                 –          नीरोग

 •    अग्र                   –          आगे

      अगर                 –          धूपबत्ती

•     अंतर                 –          फर्क

      अतर                 –          इत्र

•    अभिज्ञ               –          जानकार

      अविज्ञ               –          मूर्ख

•     अंजित               –          काजलयुक्त

      अजीत               –          जो जीता न गया हो

•     अंत                   –          समाप्त

      अंत्य                  –          नीचे का/अंत का

•     अंबर                 –          आकाश

      अमर                 –          न मरने वाला

•     अंश                   –          हिस्सा

      अंस                   –          कंधा

•     अगम                 –          जहाँ कोई न पहुँच सके

      आगम               –          शास्त्र/आगमन

•     अगर                 –          यदि/धूपबत्ती

      आगार               –          भंडार/स्थान

•     अजर                 –          जिसे बुढ़ापा नहीं आता

      अजिर                –          आँगन

•.   अतल                –          तलहीन/गहरा

     अतुल                –          जिसकी तुलना न हो सके

•     अथक                –          जो थकता न हो

     अकथ                –          जो कहा न जा सके

•     अनल                –          आग

      अनिल               –          वायु

•     अनादि               –          जिसका आरम्भ नहीं है

     अन्नादि             –          अन्न वगैरह

•     अनुसार              –          अनुरूप

      अनुस्वार             –          वर्ण का नासिक्य रूप

•     अन्न                  –          अनाज

     अन्य                  –          दूसरा

•     अपमान             –          निरादर

     उपमान              –          जिससे उपमा दी जाए

•     अपकार              –          बुराई

      उपकार               –          भलाई

•     अपहार              –          अपहरण

     उपहार               –          भेंट

•     अपेक्षा               –          आवश्यकता

      उपेक्षा               –          तिरस्कार/अवहेलना

•     अम्बुज               –          कमल

     अम्बुधि              –          सागर

•     अभय                –          बिना भय के

      उभय                 –          दोनों

•     अभिनय            –          नाटक खेलना

     अविनय              –          धृष्टता

 •    व्यजन                –          पंखा

     व्यंजन                –          पकवान/क्, ख् आदि ध्वनियाँ

•     अभिमान           –          अहंकार

      अभियान           –          चढ़ाई

•     अभिराम            –          सुन्दर

      अविराम            –          लगातार

•     अमल                –          बिना मैल

     अम्ल                 –          तेज़ाब/खटास

•     अमूल                –          बिना जड़ का

     अमूल्य              –          अनमोल

•     अरथी                –          शव ले जाने के लिए बनी शैया

     अर्थी                  –          चाहनेवाला

•     अरबी                –          अरब की भाषा

     अरवी                –          एक कंद

•     अरि                   –          शत्रु

     अरी                   –          स्त्री के लिए संबोधन

•     अर्घ                   –          अंजुलि भर जल देना

     अर्घ्य                  –          पूजनीय

•     अलि                  –          भौंरा

     अली                  –          सखी

•     अवधि               –          नियत समय

     अवधी               –          अवध की बोली

•     अवरोध              –          रुकावट

     अविरोध            –          बिना विरोध के

•     अवलंब              –          सहारा

     अविलंब             –          शीघ्र/बिना विलम्ब के

•     अपत्य                –          संतान

      अपथ्य              –          जो बीमार के लिए उपयुक्त न हो

•     अशोच                –          चिंतारहित

     अशौच              –          अपवित्र

•     आकर                –          खान/ख़ज़ाना

     आकार              –          रूप/बनावट

•     आदि                 –          प्रारम्भ

      आदी                 –          अभ्यस्त

•     आधि                 –          मानसिक कष्ट

      आधी                –          आधा का स्त्रीलिंग शब्द

•     आपात              –          आकस्मिक

     आपाद               –         पैरों तक

•     आरति                –          विरक्ति/विराम

      आरती                –          पूजन क्रिया

•     आभास             –          प्रतीत होना/भ्रम-सा

     अभ्यास              –          आदत/बार-बार करना

•     आयत                –          लम्बा-चौड़ा/आकृति विशेष

     आयात               –          देश में माल लाना

•     आयास              –          प्रयत्नपूर्वक

     आवास              –          निवास-स्थान

•     आसन               –          बैठने की विधि/जगह

     आसन्न              –          निकट आया हुआ

•     आभरण            –          आभूषण

     आमरण             –          मृत्युपर्यन्त

•     आर्त्त                  –          दुःखी

     आर्द्र                  –          गीला

•     इंदिरा                 –          लक्ष्मी

      इंद्रा                   –          इंद्र की पत्नी

•     वरण                  –          चुनाव

      वारण                –          न्योछावर करना

•     उक्त                   –          कहा हुआ

      उक्ति                  –          कथन

•     उद्वेक                 –          वृदि्‌ध

      उद्वेग                  –          चिंता     

•     उतर                  –          नीचे आना

     उत्तर                  –          जवाब

•     उपल                 –          पत्थर

     उत्पल                –          कमल

•     उर                    –          छाती/वक्ष

      उरु                     –          स्तन

     ऊरु                    –          जाँघ

•     उद्‌यत               –          तैयार

     उद्‌धत               –          उद्दंड

•     उदाहरण            –          दृष्टांत

     उद्‌धरण             –          वाक्य का वैसा ही कथन उतारना

•     उपस्थित            –          हाज़िर

     अनुपस्थित         –          गैरहाज़िर

•     रक्त                   –          खून

     रिक्त                  –          खाली

•     ऋत                   –          सत्य

     ऋतु                   –          मौसम

•     ओटना               –          बिनौले अलग करना

     औटना               –          खौलना

•     ओर                   –          तरफ़

     और                   –          तथा

•     कंकड़ी              –          छोटा कंकड़

     ककड़ी              –          एक तरकारी

•     कंगाल               –          दरिद्र

     कंकाल              –          ठठरी/अस्थि-पंजर

•     कच                   –          केश

     कुच                   –          स्तन

•     कुट                    –          घर/किला

      कूट                   –          पर्वत की चोटी

•     कांता                 –          सुन्दर स्त्री

     कांतार               –          जंगल

•     कटौती               –          कुछ अंश कम करना

     कठौती               –          काठ का कटोरा

•     कटिबद्ध            –          कमर कसकर तैयार रहना

     कटिबंध              –          पृथ्वी का भाग/कमरबंध

•     कटीली              –          पैनी/काटने वाली

     कँटीली              –          काँटों वाली

•     कड़ी                  –          जंजीर का छल्ला/कठोर

     कढ़ी                  –          दही और बेसन की सब्जी

•     कत्था                –          एक पेड़ की छाल

     कथा                  –          कहानी

•     कदम                 –          डग

     कदंब                  –          एक पेड़

•     कपिश               –          भूरा

     कपीश                –          हनुमान/बंदरों का राजा

•     करकट              –          कचरा

     कर्कट                –          केकड़ा

•     करण                 –          साधन

     कर्ण                   –          कान

•     कर्म                   –          काम

     क्रम                   –         सिलसिला

•     कलपना             –          दुखी होकर बिलखना

      कल्पना             –          कृत्रिम विचार

•     कलि                  –          कलियुग

     कली                  –          अनखिला फूल, कोंपल

•     कादंबिनी            –          घटा

      कादंबरी              –          शराब

•     कांति                 –          चमक

     क्रांति                 –          उलट-फेर/परिवर्तन

     क्लांति               –          थकावट

•     किला                –          दुर्ग

     कीला                –          बड़ी कील

•     कुंडल                –          कान का आभूषण

      कुंतल                –          सिर के बाल

•     कुल                   –         सब/वंश

     कूल                   –          किनारा

•     कृति                  –          रचना

     कृती                  –          चतुर/कर्ता

•     कृपण                –          कंजूस

     कृपाण               –          तलवार

•     कृमि                  –          कीड़ा

     कर्मी                  –          कर्मचारी

•     कोर                   –          सिरा/किनारा

     कौर                   –          निवाला/ग्रास

•     कोश                  –          शब्दों का संग्रह

     कोष                  –          खज़ाना

     कोस                  –          दूरी का माप

•     कोसल               –          अयोध्या का प्रदेश/अवध

      कौशल              –          निपुणता

•     खरा                   –          विशुद्ध

     खर्रा                   –          लंबा चिट्ठा

     खड़ा                  –          पैरों पर सीधा बना

•     खाद                  –          उर्वरक

     खाद्य                 –          खाने लायक

•     खोआ                –          मावा

     खोया                 –          गुम हुआ

•     खोलना              –          जकड़ से मुक्त करना/उघाड़ना

     खौलना              –          उबलना

•     गगरा                 –          घड़ा

     घघरा                 –          लहँगा/स्त्री का अधोवस्त्र

•     गण                   –          समूह

     गण्य                  –          गिने जाने योग्य

•     गदा                   –          एक प्राचीन अस्त्र

     गधा                   –          गर्दभ

•     गिरी                   –          गूदा

      गिरि                  –          पहाड़

•     गाड़ी                  –          वाहन

      गाढ़ी                 –          गहरी

•     गूँथना                –          पिरोना

      गूँधना                –          सानना/माड़ना

•     गृह                    –          घर

      ग्रह                    –          नक्षत्र

•     ग्रंथ                    –          पुस्तक

     ग्रंथि                   –          गाँठ

      ग्रंथी                  –          गुरुग्रंथ पढ़ने वाला

•     चंट                   –          चतुर

      चंड                   –          क्रोधी

•     चसक                –          आदत

      चषक                 –          शराब पीने का प्याला

•     चक्रवाक            –          चकवा पक्षी

     चक्रवात             –          बवंडर

•     चतुष्पद              –          चार पैरों वाला

     चतुष्पथ             –          चौराहा

•     चित                   –          पीठ के बल

     चित्त                  –          मन

•     चिता                  –          शव जलाने के लिए लकड़ियों का ढेर

      चिंता                 –          फिक्र

      चीता                 –          एक जंगली पशु

•     चिर                   –          सदैव/प्राचीन

     चीर                   –          वस्त्र

•     चेली                  –          शिष्या

      चैली                  –          लकड़ी के पतले टुकड़े

•     छत्र                    –          बड़ा छाता

     छात्र                  –          विद्यार्थी

      क्षात्र                   –          क्षत्रिय संबंधी

•     जगत्                 –          संसार

     जगत                 –          कुएँ का चबूतरा

•     जलद                 –          बादल

     जलज                –          कमल

•     जबान                –          जीभ

     जवान                –          युवा

•     जरठ                 –          बूढ़ा

     जठर                 –          पेट

•     जामन                –          दूध जमाने की खटाई

     जामुन                –          एक फल

•     जुआ                 –          बैलों के कंधे की लकड़ी

     जूआ                 –          द्यूत क्रीड़ा

•     जूठा                  –          खाकर छोड़ा हुआ/जूठन

      झूठा                  –          झूठ बोलने वाला

•     झक                   –          सनक

     झख                  –          तुच्छ कार्य/मछली

•     टोटा                  –          कमी

     टोंटा                  –          बंदूक का कारतूस/कटे हाथ वाला

•     डाँट                   –          फटकार

     डाट                   –          टेक/रोक

•     दीठ                   –         दृष्टि/नजर

     ढीठ                   –          धृष्ट/निडर

•     डोल                  –          एक बरतन

     ढोल                  –          एक वाद्य यंत्र

•     डोर                    –          सूत

      ढोर                    –          मवेशी

•     तक्र                   –          छाछ

     तर्क                   –          दलील/बहस

•     तरणि                –          सूर्य

      तरणी                –          नौका

      तरुणी                 –          युवती

•     तम                    –          अंधकार

     तमा                   –          रात्रि

•     तनु                     –          पतला

      तनू                     –          पुत्र

•     तड़ाक               –          शीघ्र

     तड़ाग                –          तालाब

•     तरी                    –          गीलापन

     तरि                    –          नौका

•     तुरंग                  –          घोड़ा

      तरंग                  –          लहर

•     दमन                  –          दबाना

     दामन                 –          आँचल/साड़ी का छोर

•     दशन                 –          दाँत

     दंशन                  –          दाँत से काटना

•     दारु                    –          लकड़ी

      दारू                   –          शराब

•     दाई                    –          धात्री/दासी

      दायी                  –          देने वाली

•     दावा                   –          हक/अधिकार

      धावा                  –          आक्रमण

•     दिन                   –          दिवस

     दीन                   –          गरीब

•     दिवा                  –          दिन

      दीवा                  –          दीपक

•     दीप                   –          दीया

      द्विप                   –          हाथी

      द्वीप                   –          टापू

•     देव                    –         देवता

      दैव                    –          भाग्य

•     नक्र                   –          मगरमच्छ

     नर्क                   –          नरक

•     नकल                –          प्रतिलिपि/अनुकरण

      नकुल                –          नेवला

•     निशाकर            –          चन्द्रमा

      निशाचर             –          राक्षस

•     निसान                –          झण्डा

      निशान                –          चिह्‌न

•     निर्जर                 –          देवता

      निर्झर                 –          झरना

•     नीर                    –          जल

      नीड़                   –         घोंसला

•     नीरज                 –          कमल

      नीरुज                –          रोग रहित

      नीरद                  –          बादल

•     नागर                 –          चतुर/नगरवासी

      नगर                  –          शहर

•     नाड़ी                  –          नब्ज

      नारी                   –          स्त्री

•     निगम                –          संस्था

      निर्गम                –          निकास

•     निधन                –          मृत्यु

     निर्धन                –          गरीब

•     निर्माण               –          रचना

      निर्वाण               –          मोक्ष

•     नियत                 –          निश्चित

      नीयत                –         इरादा

      नियति                –          होनी/किस्मत

•     पट्‌ट                  –          तख्ता/उलटा

      पट                    –          कपड़ा

•     पुर                     –          नगर

      पूर                    –          बाढ़

•     परिणाम             –          नतीजा

      परिमाण            –          मात्रा

•     परिक्षा                –          कीचड़

      परीक्षा                –          जाँच

•     पतन                  –          गिरावट/विनाश

      पत्तन                 –          नगर

•     पता                   –          ठिकाना

      पत्ता                  –          पर्ण

•     पथ्य                  –          रोगी का भोजन

      पथ                    –          मार्ग

•     परिणत              –         रूपांतरित

      परिणीत             –          विवाहित

•     परिच्छद            –          वस्त्र/ढकने की वस्तु

      परिच्छेद            –          विभाग/पैरेग्राफ

•     परिवर्तन            –          बदलाव

      प्रवर्तन               –          उकसाव/आगे लाना

•     परुष                  –          कठोर

      पुरुष                  –         आदमी

•     पानी                  –          जल

      पाणि                 –          हाथ

•     पाव                   –          एक चौथाई

      पाँव                   –          पैर

•     पावन                 –          पवित्र

      पाहन                 –          पत्थर

•     पाश                  –          फंदा/बंधन  

      पास                   –          निकट

•     पीक                  –          थूक

      पिक                  –          कोयल

•     पुष्कल               –          हरिण/अधिक

      पुष्कर                –          सरोवर/एक तीर्थ स्थान

•     प्रणय                 –          प्रेम

      परिणय              –          विवाह

•     प्रदीप                 –          दीपक

      प्रतीप                –         उलटा/विशेष/काव्यालंकार

•     प्रसाद                 –          कृपा/भोग

      प्रासाद                –          महल

•     प्रदेश                 –          इलाका

      परदेश               –          दूसरा देश

•     प्रमाण                –          सबूत

      प्रणाम                –          नमस्कार

•     प्रवाल                –          मूँगा

      प्रवार                 –         वस्त्र/ओढ़नी

•     प्रवाह                 –          बहाव   

      परवाह               –          चिंता

•     प्रणत                 –          झुका हुआ

      प्रणीत                –          बनाया हुआ/रचित   

•     प्राकार               –          चहार दीवारी/परकोटा (किले का)

      प्रकार                –          तरह/ढंग

•     प्राप्त                  –          मिला

      पर्याप्त               –          बहुत/काफी

•     फण                   –          साँप का फैला हुआ मुँह

      फ़न                   –          हुनर/गुण

•     बंदी                   –          कैदी

      वंदी                   –          वंदना करने वाला (भाट/चारण)

•     बताना               –          सुनाना

      बिताना              –          व्यतीत करना

•     बलि                  –          बलिदान

      बली                  –          बलवान

      बल्ली                –          लकड़ी

•     बहु                    –          बहुत

      बहू                    –          पुत्रवधू

•     बारिश                –          वर्षा

      वारिस                –          उत्तराधिकारी

      वारीश                –          समुद्र           

•     बाड़                   –          खेत के चारों ओर रुकावट

      बाढ़                   –          तेजी से जल-प्रवाह

•     बालू                  –          रेत      

      ब्यालू                 –          शाम का भोजन

•     बास                   –          दुर्गन्ध

      वास                   –          निवास

•     बुरा                    –          खराब

      बूरा                    –          शक्कर

•     भट                    –          योद्‌धा

      भट्ट                    –          पंडित

•     भारती               –          सरस्वती

      भारतीय             –          भारतवासी

•     भीति                 –          डर

      भित्ति                 –          दीवार

•     भवन                 –          मकान

      भुवन                 –          संसार

•     मंडी                   –          व्यापार-स्थल

      मंदी                   –          गिरावट

•     मरीचि                –          किरण

      मरीची                –          सूर्य

•     मत                    –          राय

      मति                   –         बुद्धि

•     मद                    –          अहंकार

      मद्य                   –         शराब

•     मनुज                 –          मानव

      मनोज                –          कामदेव

•     मल                   –          विष्ठा

      मल्ल                  –          पहलवान

•     माँस                  –          गोश्त

      मास                  –          महीना

•     मूल                   –          जड़

      मूल्य                  –          कीमत

•     मेघ                    –          बादल   

     मेध                    –          यज्ञ

•     मोर                    –          पक्षी विशेष

      मौर                    –          मुकुट

•     योग                   –          संयोग

      योग्य                  –          लायक

•     योगीश्वर             –          योगियों में श्रेष्ठ

      योगेश्वर              –          महादेव/योग में सिद्ध

•     रंक                    –          भिखारी

      रंग                     –          वर्ण

•     रंचक                  –          थोड़ा

      रंजक                 –          मेहन्दी

•     रिस                   –          रोष/क्रोध

      रीस                   –          ईर्ष्या

•     रीछ                    –          भालू

      रीझ                   –          आसक्त/मोहित             

•     लक्ष                   –          एक लाख

      लक्ष्य                  –          निशाना

•     लगन                  –          चाव/उत्साह

      लग्न                   –          मुहूर्त

•     वन                     –          जंगल

      वन्य                   –          जंगली

•     व्यंग                   –          विकलांग

      व्यंग्य                 –          कटाक्ष

•     वसुदेव               –          कृष्ण के पिता

      वासुदेव              –          श्री कृष्ण

•     संदेह                  –          शक

      सदेह                  –          देहसहित

•     शर                     –          बाण

      सर                     –          तालाब

•     सुत                    –          पुत्र

      सूत                    –          धागा/सारथी

•     सूचि                   –          सुई

      सूची                   –          तालिका

•     स्रोत                   –          उद्‌गम

      स्तोत्र                  –          स्तुति के मंत्र                                                

•     शूर                    –          बहादुर

      सूर                    –          सूर्य

      सुर                    –          देवता    

•     शंकर                 –          शिव

      संकर                 –          मिश्रित

•     शती                   –          सौ वर्ष

      सती                   –          पतिव्रता

•     श्वेत                    –          सफेद

      स्वेद                   –          पसीना         

•     श्रमण                 –          बौद्‌ध भिक्षुक

      श्रवण                 –          सुनना

•     हंस                    –          एक पक्षी

      हँस                    –          हँसना

•     हरण                  –          चुराना/ले जाना

      हरिण                 –          मृग

•     क्षति                   –          हानि

      क्षिति                  –          पृथ्वी    

Leave a Comment